TAM TÒA THÁNH MẪU

 I. MẪU ĐỆ NHẤT THƯỢNG THIÊN

1. Giáng sinh

Mẫu Đệ nhất Thượng Thiên là Thánh Mẫu ở Thượng Thiên cai quản trốn tiên cung, thượng giới, Mẫu có nhiều tôn hiệu như: Mẫu Cửu Trùng Thiên, Cửu Trùng Thiên Thanh Vân Công chúa. Cửu Trùng Thiên có nghĩa là chín tầng trời, Mẫu Thượng thiên ngự ở cõi này, do Ngài từng giúp người dân Việt cổ từ thời lập nước đánh đuổi giặc Xuy Vưu sang xâm lược nên được người đời biết ơn và lập Đền thờ phụng.

Cửu Trùng Thánh Mẫu thiên đình
Bán Thiên Công Chúa quế quỳnh đôi bên
Hội bạn tiên khăn điều áo thắm
Chốn Quảng Hàn cung cấm vào ra

2. Thần tích

Vì đã trải qua hơn bốn ngàn năm cùng với quan niệm Mẫu Thượng thiên không giáng trần nên ngày nay hầu như không còn tài liệu nào ghi rõ ràng và chính xác nhất sự tích của Đệ nhất Thượng thiên. Trên cơ sở nghiên cứu lịch sử và sự chiêm nghiệm tâm linh, thấy rằng có hai thần tích về Mẫu được ghi nhận như sau:

* Thần tích thời Việt cổ

Thần Nông (Viêm đế) sinh ra Đế Lâm Khôi, Đế Lâm Khôi sinh Đế Thừa, Đế Thừa sinh ra Đế Minh, Đế Minh sinh ra Đế Trực và Lộc Tục. Sau Đế Minh truyền ngôi lại cho con trưởng là Đế Trực làm vua phương Bắc (từ núi Ngũ Lĩnh về phía Bắc) đặt quốc hiệu là Xích Thần; phong cho Lộc Tục làm vua phương Nam (từ núi Ngũ Lĩnh về phía Nam), xưng là Kinh Dương Vương, quốc hiệu là Xích Quỷ.

Ở Phương bắc, Đế Trực làm Vua, sau truyền ngôi cho con là Đế Nghi (một số truyền thuyết nói rằng Đế minh truyền ngôi cho Đế Nghi là cháu nội mà không truyền ngôi cho Đế Trực) Đế Nghi truyền ngôi cho con là Đế Lai.

Ở phương nam, Kinh Dương Vương làm vua Xích Quỷ vào năm Nhâm Tuất 2897 TCN, lấy con gái Động Đình Hồ quân (còn có tên là Thần Long) là Long nữ sinh ra Sùng Lãm, nối ngôi làm vua, xưng là Lạc Long Quân. Lạc Long Quân lấy con gái vua Đế Lai, tên là Âu Cơ, sinh một lần trăm người con trai. Một hôm, Lạc Long Quân bảo Âu Cơ rằng: "Ta là giống rồng, nàng là giống tiên, thủy hỏa khắc nhau, chung hợp thật khó". Bèn từ biệt nhau, chia 50 con theo mẹ về núi, 50 con theo cha về ở miền biển (có bản chép là về Nam Hải), phong cho con trưởng làm Hùng Vương, nối ngôi vua".

Vị vua cuối cùng của triều đại Thần Nông nước Xích Thần là Đế Du Võng nhu nhược và bại hoại khiến trăm họ ca thán; thủ lĩnh bộ lạc Cửu Lê là Xi Vưu không chịu phục đã nổi dậy chống đối Triều đình của Du Võng gây ra chiến tranh tang tóc trong nhân gian; sau đó đem quân đánh chiếm các bộ lạc trong đó có các Bộ lạc của nước Xích Quỷ; Chính vì vậy Vua nước nước Xích Quỷ đã hợp sức cùng Công Tôn Hiên Viên là thủ lĩnh của Bộ lạc Hữu Hùng Thị trừng phạt Xi Vưu. Sau nhiều trận quyết đấu cam go cuối cùng liên quân đã đánh bại được Xi Vưu. Công Tôn Hiên Viên được chư hầu nhất trí bầu làm thủ lĩnh liên minh bộ lạc, sau lên làm vua của Xích Thần lấy tên là Hoàng Đế.

Tương truyền khi đó Mẫu Đệ nhất Thượng Thiên đã hiển linh giúp các bộ lạc của nước Xích Quỷ đánh đuổi giặc Xi Vưu, khi nhân dân được yên ổn thì Mẫu trở về trời và tiếp tục âm phù cho trăm họ. Do có công lao to lớn trong việc giúp các bộ lạc đánh đuổi giặc Xi Vưu và bảo trợ nhân dân nên Mẫu đã được nhân dân thờ phụng trên khắp đất nước. Khi Nhà nước Xích Quỷ tan dã, hình thành nên nhiều quốc gia nhỏ gọi là Bách Việt, Nhân dân các nước trong đó có nước Văn Lang - Âu Lạc (nay là nước Việt Nam) vẫn tiếp tục thờ phụng Mẫu cho đến ngày nay.

Tương truyền khi đó Mẫu Thượng Thiên cũng hiển linh ở nước Xích Thần giúp các Bộ lạc ở đó đánh giặc Xi Vưu nên cũng được nhân dân ở đó tôn thờ, gọi là Cửu Thiên Huyền Nữ.

* Thần tích tại Đền Mẫu Cửu Trùng thôn Bằng Sở, xã Ninh Sở, huyện Thường Tín, Hà Nội:

Nơi đây trước kia sản xuất đồ mây tre đan, có một người hàng ngày mang hàng qua sông để bán, nhưng bán rất chậm và hay ế hàng. Một sớm, ông mang hàng đi bán, khi đến gần bến sông, chợt thấy có một pho tượng dạt vào bến sông. Ông thấy lạ, lấy dây cột vào bờ và nói: "Tôi còn phải đi bán hàng đã, nếu ngài linh thiêng thì phù hộ cho tôi bán hết hàng, rồi tôi sẽ vớt ngài sau".

Không ngờ hôm đó khi tới chợ, vừa hạ hàng xuống, mọi người đã ồ ạt kéo đến tranh nhau mua hàng. Lấy làm lạ, ở chợ quay về, ông đã vớt tượng lên rồi vác về làng. Bức tượng nhẹ bỗng, ông cứ thế nhẹ nhàng vác về. Nhưng khi đi đến vùng đất xây đền ngày nay, pho tượng bỗng trở nên nặng trĩu, không sao vác nổi nữa. Ông liền đặt ngôi tượng lại nơi này. Hàng ngày ông đến thắp hương khói tại nơi đặt tượng. Kì lạ thay, hàng hóa của ông bán rất chạy. Tiếng lành đồn xa, mọi người xa gần đều kéo đến đó cầu xin thì mọi việc đều linh ứng, suôn sẻ, hanh thông. Người dân cũng xây dựng nơi đây thành một ngôi đền và được lưu giữ, thờ cúng cho đến ngày nay.

3. Thờ phụng

Trước khi Mẫu Liễu Hạnh giáng sinh, tín ngưỡng thờ Mẫu tại Việt Nam khái niêm Tam tòa Thánh Mẫu gồm: Mẫu Đệ nhất Thượng thiên, Mẫu Đệ nhị Thượng ngàn, Mẫu Đệ Tam Thoải phủ. Sau khi Mẫu Liễu Hạnh giáng sinh, hình thành nên 3 trường phái: Trường phái thứ nhất: Mẫu Liễu Hạnh là Mẫu Đệ nhất Thượng thiên; trường phái thứ hai: Mẫu Liễu Hạnh là Mẫu Đệ nhị Địa phủ, trường phái thứ ba: Tam tòa Thánh Mẫu gồm ba vị như trên còn Mẫu Liễu Hạnh là Thần chủ. Tùy từng trường phái khác nhau mà người ta xây dựng các khoa cúng khác nhau, nhưng Văn thỉnh Mẫu thì vẫn giữ nguyên gốc là: “Đệ nhất thiên tiên, cung thỉnh mời Đệ nhất thiên tin, Thanh vân công chúa Thượng thiên ngự về…”, như vậy Mẫu Đệ nhất Thượng thiên vẫn là Mẫu Cửu trùng Thanh vân công chúa mà không phải là Mẫu Liễu Hạnh. Tuy nhiên do quan niệm Mẫu Thượng thiên không giáng trần nên ban thờ Ngài được đặt ngoài trời, trước cửa đền, điện còn trong cung cấm là ba vị Thánh mẫu Liễu Hạnh, thánh mẫu Đệ nhị Thượng ngàn và Thánh mẫu Đệ tam Thoải cung. Tiệc mẫu là ngày 9/9.

Các Đền thờ chính:

- Tại tất cả các ngôi Đền thờ thuộc tín ngưỡng thờ Mẫu đều có ban thờ Mẫu Đệ nhất Thượng thiên ở chính giữa sân, trước cửa Đền. Một số nơi thờ trong cung cấm (một trong ba vị Thánh mẫu).

- Đền Mẫu Cửu Trùng tại thôn Bằng Sở, xã Ninh Sở, Thường Tín Hà Nội có một ngôi đền tên gọi: Đền Mẫu Cửu Trùng.

- Đền Mẫu Đồng Đăng ở trung tâm thị trấn Đồng Đăng thuộc huyện Cao Lộc tỉnh Lạng Sơn, cách cửa khẩu Hữu Nghị 4km.

- Tại đền Cô Chín Sòng Sơn thì tại Cung Cấm là thờ Mẫu Cửu Trùng Thiên.

- Tại Đền Rồng – Thanh Hóa cũng có môt cung thờ Mẫu Cửu Trùng Thiên.

       II. MẪU ĐỆ NHỊ THƯỢNG NGÀN

1. Giáng sinh

Thánh Mẫu Đệ nhị Thượng ngàn là con gái cả của Vua Đế Thích, được vua cha giao cai quản vùng rừng núi; lần đầu giáng sinh vào thờ Hùng Vương thứ 16, tên là Quế Hoa Mị Nương công chúa, con Vua Hùng Định Vương và Hoàng Hậu An Nương; theo sự tích khi sinh bà ra, Hoàng Hậu đau quá phải vịn vào cành quế mới sinh hạ được bà nên Vua Hùng Định Vương mới đặt tên cho bà là Quế Hoa công chúa, khi lớn lên Bà cùng mười hai thị nữ ra sức cứu giúp dân lành, dạy người dân cách trồng trọt, làm nương rẫy, xây nhà, chăn nuôi và săn bắt thú dữ. Khi nhân dân các bản mường đã có cuộc sống ấm no, Bà cùng 12 thị nữ bay về trời trên đám mây ngũ sắc. Từ đó về sau Bà được người dân tôn thờ làm Bà Chúa Thượng Ngàn cai quản vùng rừng núi, nhân dân lập đền thờ tại Suối Mỡ - Bắc Giang ngày nay.

Lần thứ hai bà giáng sinh vào thờ Hùng vương thứ 18, là con gái của Đức Thánh Tản viên và Mỵ Nương công chúa (Mỵ Nương là con vua Hùng Duệ Vương), tên là Công chúa La Bình; Nàng thường cùng với cha đi đến khắp mọi nơi, từ miền núi non hang động đến miền trung du đồi bãi trập trùng để dậy dân săn bắn, chăn nuôi, trồng cây, cấy lúa, làm nhà, làm thuốc chữa bệnh; Ngọc Hoàng Thượng đế còn ban tặng cho bà thêm nhiều phép thuật thần thông, đi mây về gió, và trở thành vị Thánh bất tử để luôn luôn gần gũi, gắn bó với cõi trần, ở miền trung du và núi non hùng vĩ. Khi Ngài hóa nhân dân lập đền thờ tại Bắc Lệ - Lạng Sơn ngày nay.

Lần thứ ba Mẫu hiển linh ở Đông Cuông – Yên Bái, tương truyền Mẫu được sinh ra tại vùng Lục Yên – Yên Bái ngày nay, lớn lên xinh đẹp, nết na, được gả cho Ông Hà Văn Thiên người Tày Đông Cuông được triều đình giao cho cai quản vùng đất Đông Cuông (Ông Thiên là hậu duệ của Tướng quân Hà Đặc, Hà Bổng trại chủ Quy Hóa). Ông bà sinh hạ được 1 người con trai Khi ông tạ thế, bà Kiểm cùng con trai ở lại Đông Cuông rồi mất tại đấy. Dân lập miếu thờ ông bên Ghềnh Ngai (hữu ngạn sông Hồng) và thờ hai mẹ con bên tả ngạn, đối diện với miếu Ghềnh Ngai.

 Sau đó, nhiều lần bà hiển linh, dạy dân trồng trọt, làm ăn, biết lên rẫy làm nương, đi rừng, được nhân dân suy tôn là: “Bạch Anh Trưởng Quản Đỉnh Thượng Cao Sơn Thần Nữ Cao Mường Sơn Triều”. Sau này bà lại linh ứng giúp vua Lê Thái Tổ nên được gia phong là: “Lê Mại Đại Vương”.

2. Thần tích

Thần tích tại Đền Suối Mỡ - Bắc giang: Đời Hùng Định vương, đệ tam cung là An Nương có thai ba năm. Đúng ngày 14 tháng 3 sinh ra một gái đặt tên là Quế Mị nương. Công chúa Quế Nương rất xinh đẹp, hiếu thảo với cha mẹ. Đến tuổi cập kê, rất nhiều vương công quân tử đến cầu hơn, nhưng nàng đều từ chối và chỉ thích đi khắp nơi để du ngoạn, ngắm phong cảng, thăm thú cuộc sống của nhân dân. Sau khi Mẫu hậu băng hà, việc cự tang đã trọn, Bà bèn tâu xin vương phụ đi chu du các vùng non nước. Công chúa ngự thuyền rồng tìm thú tiêu dao. Đi đến đâu, đều ra ân cứu giúp những người cơ cận. Nơi nào có đất thiêng đều lập hành cung làm nơi hương khói muôn đời. Ngày kia ngài tới đất Nghĩa Phương, vùng núi non Yên Tử thì thấy cảnh rất đẹp, hùng vĩ, cây cối rậm rạp nhưng ở ruộng đồng chân núi lại khô hạn, dân tình nghèo khổ, đói nát nên Công chúa rất đau lòng. Nàng quyết định đi tìm nguồn nước ở trên núi cùng với đoàn người tùy tùng, bỗng nhiên có tận gió đã nâng Công chúa lên và đưa đến nguồn Suối Mỡ bây giờ và hạ nàng xuống. Nàng phải bấm năm ngón chân thật mạnh để khỏi ngã nên chính từ những vết lõm từ các ngón chân của nàng nên thác đã chảy nước ầm ầm, từ đó các nguồn nước từ trong núi cũng tuôn trào ra rồi thành 5 dòng thác, nhân dân đã có được dòng nước và đồng ruộng luôn tươi tốt, ngày 25 tháng 3 Công chúa đã ngự thuyền rồng ra chơi và thấy núi Thiên Thai phong cảnh đẹp, liền thưởng ngoạn rồi hóa. nhân dân biết ơn Quế Mỵ Nương nên đã tôn bà là Thượng Ngàn Thánh Mẫu lập đền thờ, nay là Đền Suối Mỡ linh thiêng và ứng nghiệm. 

Thần tích tại Đền Bắc Lệ - Lạng Sơn: Mẫu Thượng ngàn giáng sinh làm con gái của Sơn Tinh và Công chúa Mỵ Nương (con gái Vua Hùng Duệ Vương), đặt tên là công chúa La Bình, Nàng thường cùng với cha đi đến khắp mọi nơi, từ miền núi non hang động đến miền trung du đồi bãi trập trùng để dậy dân săn bắn, chăn nuôi, trồng cây, cấy lúa, làm nhà, làm thuốc chữa bệnh... Đó luôn luôn được theo cha như thế nên La Bình cũng học hỏi được rất nhiều điều. Vốn thông minh sáng dạ, lại chăm chỉ thực hành nên việc gì La Bình cũng biết, cũng giỏi. Những khi Sơn Tinh bận việc hay không thể đi khắp những nơi mà dân chúng cần đến thì La Bình thường được cha cho đi thay. Những lần như thế, La Bình luôn tỏ ra là một người đầy bản lĩnh, biết tự chủ trong giao tiếp, lại cũng biết thành thạo trong mọi công việc. Các sơn thần, tù trưởng đặc biệt quý trọng nàng, coi nàng là người đại diện xứng đáng của Sơn Thánh. Khi Tản Viên và Mỵ Nương, theo lệnh của Ngọc Hoàng Thượng đế trở về trời thành hai vị thánh bất tử thì La Bình cũng được phong là Công chúa Thượng Ngàn, thay cha đảm nhận công việc dưới trần, nghĩa là trông coi tất cả 81 cửa rừng và các miền núi non hang động, các miền trung du đồi bãi trập trùng của nước Nam. Trở thành chúa tể của miền núi non và trung du, công chúa Thượng Ngàn vẫn luôn luôn chăm chỉ, hàng ngày hết sức làm tròn các trọng trách của mình. Bà bảo ban các loài cầm thú phải biết sống hòa hợp với nhau, dạy chúng đừng ăn những loài quả độc, nấm độc, biết tránh khỏi những cây cối đổ, những cơn lũ quét... Ngọc Hoàng Thượng đế còn ban tặng cho bà thêm nhiều phép thuật thần thông, đi mây về gió, và trở thành vị Thánh bất tử để luôn luôn gần gũi, gắn bó với cõi trần, ở miền trung du và núi non hùng vĩ. Khi dân chúng sinh sôi nảy nở ra thêm, từ miền núi non và trung du tràn xuống các miền đồng bằng và ven biển, đã mang theo những cách thức làm ăn và phong tục tập quán từ hồi còn ở trong rừng. Cùng với nhiều vị thần thánh khác, công chúa Thượng Ngàn vẫn ngày đêm lặng lẽ âm phù cho sự bình yên của mọi người dân nước Việt.

Thần tích tại Đền Đông Cuông – Yên Bái: Đông Quang Công chúa là Lê Thị Kiểm. Bà là vợ của ông Hà Văn Thiên, người Tày Đông Cuông được triều đình giao cho cai quản Đông Cuông. Ông Thiên, hậu duệ của Hà Đặc Hà Bổng (trại chủ Quy Hóa) bị hi sinh trong chiến tranh chống quân Nguyên. Ông bà sinh hạ được con trai. Ông là Hà Văn Thiên được Triều đình giao trấn giữ vùng đất Đông Cuông thuộc Trấn Hưng Hóa, trong một lần đánh giặc Ông bị tử trận và được lập miếu thờ bên ghềnh ngai (thuộc thôn Ghềnh Ngai bên bờ trái thuộc xã Tân Hợp, huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái), vợ ông là Lê Thị Kiểm và con trai ông là Hoàng Báo khi mất cũng được dân làng thờ bên Ghềnh Ngai và ít lâu sau, ban thờ mẹ và con được di chuyển sang đình cả Đông Cuông (nơi Đền Đông Cuông ngày nay).

3. Thờ phụng

Mẫu Đệ nhị Thượng ngàn được thờ trong cung cấm của tất cả các Đền thờ theo tín ngưỡng thờ Mẫu;  một số Đền chính thờ theo 3 lần giáng sinh của Mẫu gồm: Đến Suối Mỡ - Bắc Giang là nơi thờ chính lần giáng sinh thứ nhất, Đền Bắc Lệ là nơi thờ chính lần giáng sinh thứ hai, Đền Đông cuông là nơi thờ chính lần hạ phàm thứ ba. Ngày hội chính của Mẫu Đông Cuông thường tổ chức vào ngày Mão đầu tiên của năm theo âm lịch.

    III. MẪU ĐỆ TAM THOẢI CUNG

1. Giáng sinh

Mẫu Đệ tam Thoải cung là con Vua Long Vương, được vua cha giao cai quản vùng sông hồ nước nam. Khi giáng trần làm con gái “Động Đình Quân” – Thủ lĩnh vùng Hồ Động Đình phía Nam sông Dương tử thuộc nước Xích Quỉ (nay thuộc tỉnh …. Trung Quốc), Bà có tên là “Động Đình Công Chúa Ngọc Hồ Thần Nữ”, khi lớn lên được gả cho  Kinh Dương Vương – Vua nước Xích Quỉ, sinh ra Lạc Long Quân (Lạc Long Quân được phong làm Vua nước Văn Lang – Việt Nam ngày nay). Kinh Dương Vương đi đánh giặc, bà bị Thảo Mai – Tiểu thiếp của Kinh Dương Vương vu tội thất tiết, nghe lời tiểu thiếp Thảo Mai, Kinh Dương Vương đem bà nhốt cũi, bỏ lên rừng cho thú dữ ăn thịt. Tại nơi rừng sâu bà không những được thú rừng yêu quý, mang vật quả đến dâng mà còn gặp được nho sĩ Liễu Nghị. Bà bèn nhờ Liễu Nghị mang thư kể hết sự tình về cho vua cha là Động Đình Quân, sau đó bà được giải oan. Mẫu thường hiển linh giúp dân đi thuyền bè được an toàn, đắp đê trị thủy; phù hộ cho các triều đình đánh giặc giữ yên bờ cõi nước Nam, được nhân dân lập đền thờ ở khắp nơi nhất là tại các vùng cửa song, cửa biển, Mẫu có hiệu là “Bạch Ngọc Thủy Tinh Xích Lân Long Nữ Công Chúa”.

2. Thần tích:

Thần tích tại Đền Dùm - Tuyên Quang, Đền Dầm - Hà Nội: Mẫu Đệ Tam là con gái Vua Thủy Tề, ở chốn Long Cung. Bà kết duyên cùng Kính Xuyên (là con Vua Đất). Khi Kính Xuyên đi vắng, bà ở nhà khâu vá, chẳng may kim đâm vào tay chảy máu, lấy tấm vải lụa trắng để thấm máu. Thảo Mai, tiểu thiếp của Kinh Xuyên, vốn đã sinh lòng đố kị từ lâu, nhân cơ hội đó giấu tấm lụa đi, đến khi Kính Xuyên về, Thảo Mai lấy ra rồi vu oan cho bà ở nhà đã cắt máu thề nguyền để tư thông cùng kẻ khác. Kính Xuyên không nghe lời thanh minh, ghen tuông mù quáng, một mực bắt đóng cũi bỏ bà lên rừng cho thú dữ ăn thịt. Ở nơi rừng núi, bà được muôn loài quý mến, dâng hoa quả nước uống cho bà. Đến một ngày kia thì bà gặp được Liễu Nghị, vốn là thư sinh quê đất Thanh Miện nhờ tập ấm cha mẹ để lại nên đèn sách chuyên cần. Hôm đó trên đường đi thi thì chẳng may bị lạc vào nơi bà bị đày ải. Thấy bà vậy, Liễu Nghị đến hỏi han, sau khi biết rõ sự tình, Liễu Nghị nhận giúp đỡ bà.  Bà đã viết thư nhờ Liễu Nghị mang về đến chốn Long Cung để vua cha thấu hêt sự tình rồi sẽ định liệu sau. Theo lời bà, Liễu Nghị ra đến sông Ngân Hán, là mái Long Giai ngoài biển Đông, thấy có cây ngô đồng, Liễu Nghị rút cây kim thoa, gõ vào cây ba lần. Tức thì gió giật mưa sa, biển động ầm ầm, giữa dòng thấy hiện lên đôi bạch xà, Liễu Nghị bèn trình bày mọi việc, đôi bạch xà vâng lệnh đưa Liễu Nghị xuống Thủy Cung. Tại đây, Liễu Nghị trao cho Vua Thủy Tề bức thư và kể hết mọi chuyện. Vua cha tức giận, sai người đi bắt Kính Xuyên và Thảo Mai, còn truyền cho Trưởng Tử Xích Lân lên đón bà về. Sau đó bà được rước về Thoải Phủ, kết duyên cùng Liễu Nghị, người được giao cho chức Quốc Tế Thủy Quan.

      Trong văn thỉnh Mẫu Thoải cũng có một đoạn nhắc đến giai thoại này:

“Thỉnh mời Đệ Tam ThánhTiên 

Xích Lân Long Nữ ngự miền Thoải Cung 

Kính Xuyên sớm kết loan phòng 

Thảo Mai tiểu thiếp ra lòng gieo oan 

Kinh Xuyên chẳng xét ngay gian 

Vàng mười nỡ để lầm than sao đành 

Lòng trời thương kẻ ngay lành 

Xui quan Liễu Nghị nho sinh tìm vào…” 

Truyền thuyết từ vùng Thái Bình, Nghệ An: Từ thủa hồng hoang, thời mở mang đất nước, vua Kinh Dương Vương đi chu du khắp nơi. Rồi một ngày kia, nhà vua gặp một người con gái nhan sắc tuyệt trần và đã lấy nàng làm vợ. Nàng chính là con gái của Long Vương. Sau này bà đã sinh ra Sùng Lãm chính là vua Lạc Long Quân. Vì nàng là con gái Long Vương nên được làm nhiệm vụ cai quản vùng sông biển, ao hồ.

Thần tích về sự hiển linh: Đồng bằng bắc bộ thường xuyên có nạn lũ lụt. Khi Lý Thái Tổ, vua đầu tiên của nhà Lý, dời đô từ Hoa Lư về Thăng Long, ông bắt tay ngay vào công việc trị thủy. Công việc tiến hành phải đến đời vua sau, đời Lý Thái Tông, mới cơ bản xong, các đoạn đê đã được nối vào nhau và có quy mô gần như ngày nay. Trong những năm xây dựng hệ thống đê, nạn lụt vẫn thường xảy ra. Khi đó, mẫu Thoải đã phái các thủy thần, tướng lĩnh của mình đến các làng ven kinh thành Thăng Long để âm phù, giúp dân đắp đê chống lụt. Tại các làng Nhật Chiêu, Quảng Bá, Tây Hồ, Yên Phụ... Vào thời Lê, niên đại Vĩnh Thọ, có lần nước sông Hồng dâng lên rất cao, tràn cả vào Yên Phụ. Nhà vua phải thân hành làm lễ Nam giao (lễ tế cáo trời đất). Mẫu Thoải đã lập tức ứng hiệu và âm phù giúp dân chống lụt và xua đuổi thủy quái. Đời Lê Thánh Tông, nhà vua đem quân đi đánh Chiêm Thành. Khi thuyền đi qua vùng Phú Xuyên, Kim Bảng, thì một trận cuồng phong nổi lên. Vua sai lập đàn tràng để cầu xin các vị thần thánh. Mẫu Thoải hay tin, phái một tướng đến dẹp yên gió. Khi thắng trận trở về, nhà vua nhớ công ơn, phong tặng cho tướng ấy là Thượng Đẳng Thần, lấy hiệu là Nguyệt Nga công chúa.

3. Thờ phụng

Mẫu Thoải được thờ trong Cung cấm tại tất cả các Đền, Điện theo tín ngưỡng thờ Mẫu, một số nơi thờ chính gồm: Đền Dùm, Tuyên Quang, Đền Dầm, Hà Nội, Đền Mẫu Thác Hàn Sơn ở Hà Trung, Thanh Hóa; Đền Mẫu Thoải ở thị xã Lạng Sơn; Đền Cửa Sông, Gia Lâm Hà Nội. Ngày tiệc chính của Mẫu Thoải là ngày 10/6 âm lịch.